St. Petersburg
Uit Die groot Boere-ontsnapping
deur Willie Steyn
[Bekendgestel by die Franschhoek Literêre Fees op 16 Mei 2015]
Ons reis deur ’n buitengewone plat landstreek en deur lang afstande van digbegroeide bosse. Dit is winter, en vreemd vir ons wat in sonnige Suid-Afrika grootgeword het, om alles so oortrek van sneeu te sien.
Die oggend van die dag ná ons uit Feodosia vertrek het, arriver ons by ’n plek met die naam van Vilna, ’n pragtige stad. Hier is ’n besondere groot klomp mense wat gekom het om te sien hoe ons lyk.
Die groot platform is stampvol en die polisie moet vir ons ’n weg baan. Van die stasie af loop ons na ’n verversingsaal, en die skare volg ons sodat die saal binne ’n oogwink vol is. Al die openbare aandag, hoe goed ookal bedoeld, word nou vervelig en ons is bly toe die eienaar binnnekom en die skare beveel om uit te gaan, sodat net ons vyf en ons drie Russiese vriende agterbly. Ons sit by ’n lang tafel, maar ná ’n rukkie, en ná daar seker toestemming van die eienaar verkry is, kom ’n aantal dames van verskillende ouderdomme by een van die deure in. Party staan ’n rukkie stil om ons aan te staar, en dan loop hulle weer by ’n ander deur uit ná hulle vir ons gewuif en vriendelik met “adieu” gegroet het.
Ná middagete deel die offisiere ons mee dat ons verder alleen na St. Petersburg sal moet gaan, aangesien hulle opdrag gekry het om na ’n ander plek met die naam van Sivolki, te vertrek.
Nou moet ons beplan hoe om sonder paspoorte in St. Petersburg te kom. Weereens reël ons offisier-vriende dit vir ons op ’n militêre manier. Ons moet gaan, vermom as rekrute vir die leër, en so word ons deur ’n rekrute-offisier voorsien van ’n dokument vir daardie doel. Vervolgens word ons geklee in Russiese boereklere. Dit bestaan uit ’n wit oorjas wat tot op die knieë hang, gemaak van skaapvelle met die wol aan die binnekant. Verder kry ons Astrakan-Russiese pette, dik handskoene wat van ’n soort vilt gemaak is, en ’n paar hoë skoene wat gemaak is van dieselfde materiaal, maar saamgepers. En só aangetrek ry ons per spoor na St. Petersburg.
Op Sondag toe ons uit die trein klim, kom ’n polisieman na ons toe en sê in Russies: “Paspoorte asseblief.” Ons haal die dokumente uit wat die rekrute-offisier ons gegee het. Hy bekyk dit en gee dit terug met ’n “dankie” en stap verder aan. Ons is vooraf ingelig presies oor wat sal gebeur, en daarom het ons ’n paar Russiese woorde van buite geleer.
Ons is bewus daarvan dat ons in St. Petersburg gou in aanraking sal kom met bekende Boerevriende en ander mense wat ons goedgesind sal wees, en van wie ons hulp kan verwag. Ons het reeds ’n uitnodiging van die plaaslike Nederduits-Gereformeerde predikant ontvang. Ds. Gillot het ons per telegraaf uitgenooi toe ons nog in Feodosia was.
Van die stasie af loop ons na die sleë wat in rye by alle groot stasies as huurrytuie staan. Ons vra om na ds. Gillot geneem te word. Sy adres is op ’n visitekaartjie geskryf wat ons aan die koetsier toon. Ons vat die pad en ná ons omtrent ’n kwartier gery het, hou ons voor die huis van ds. Gillot stil. Hy verwelkom ons hartlik toe hy ons by die deur van sy pragtige huis ontmoet. Ons word op ons gemak gestel, en weldra geniet ons middagete.
Later stuur die eerwaarde sy koster saam met ons om vir ons kamers te huur by die hotel Dogma. Volgens die Russiese wette egter, kan die hoteleienaar ons nie akkommodeer nie alvorens hy ons paspoorte gesien het. Die koster neem die boodskap terug na ds. Gillot, terwyl ons by die hotel wag. Hy is ná ’n rukkie terug met ’n brief van ds. Gillot, waarna alles uitgestryk word, en ons besonder gerieflike kamers uitgewys word.
Ná die kerkdiens wat ons dié Sondag bywoon, bring ons die res van die middag in ds. Gillot se geselskap deur. Hy praat vloeiend Hollands en ons vertel hom alles van die oorlog in Suid-Afrika en ons ontvlugting.
Die Russies-Hollandse Ambulans wat uitstekende bystand aan ons verleen het aan die begin van die oorlog, is hoofsaaklik deur hierdie welmenende man tot stand gebring. Ek het hierdie ambulans persoonlik dikwels in die veld gesien, en dit het hom natuurlik groot genoegdoening verskaf om alles daarvan te hoor.
Later word ons voorgestel aan meneer en mevrou Palovtschoff. Hy is ’n vooraanstaande en gesiene man in die Russiese ryk, aangesien hy op niks minder nie as die geheime raad van sy majesteit, die tsaar, dien.
Mevrou Palovtschoff weer, is die sekretaresse van die ambulanskomitee, en in dié hoedanigheid doen sy ’n enorme hoeveelheid werk met die insameling van geld en die organisasie van basaars vir die Russies-Hollandse Ambulans. Sy skenk aan elkeen van ons ’n album wat tot voordeel van die fonds gemaak en verkoop word. Die belangwekkende boek wat een van my min aandenkings van ons moeitevolle reis is, is steeds in my besit. Dit verdien gemeld te word dat president Steyn ’n goue borsspeld met die Vrystaatse wapen daarop aan mevrou Palovtschoff geskenk het, uit waardering van haar dienste.
Propaganda – A Fruity One
From Abducting A General
by Patrick Leigh Fermor
Patrick Leigh Fermor, a British officer conducting covert operations in Crete during the Second World War, was put ashore on the south coast of the island on 23 June 1942.
German and Italian troops were in control, and Fermor’s task was to harness civilian forces hostile to the occupation, gather intelligence and undermine enemy spirit by means of subversion and sabotage.
Living in the mountains, hiding in caves, and moving under the enemy’s nose disguised as a local Cretan, Fermor operated as an undercover guerrilla, leading the partisan resistance in a dangerous life of extreme daring and adventure. He successfully abducted a German general and delivered him to the Cairo headquarters of the SOE (Special Operations Executive), of which he was a member.
While in Crete he wrote several reports for the SOE, mostly on the run and in great haste, to be couriered to Cairo at short notice.
In his report dated 27 April 1943, he describes enemy strength and spirits, local guerrilla politics, intelligence gathering, and his propaganda work. Dealing with propaganda, he mentions:
‘Carefully placed proclamations to be found by Huns from imaginary guerrilla leaders, Black Dimitri etc, telling his followers to assemble at such and such a place – just where we want the Huns to be in fact.’
He gives an example of such propaganda:
‘Here is a fruity one:
GERMANS!
You have now been two years in our island, and your rule has been the blackest stain on the pages of your already besmirched history. You have proved yourselves unfit to be considered a civilised race, and infinitely worse than the Turks, who were noble enemies and men of honour.
You have proved yourselves savages, and as such you will be treated.
But not yet.
Wherever you go, Cretan eyes follow you. Unseen watchers dog your footsteps. When you eat and when you drink, when you wake and when you sleep, we are there watching you.
Remember!
The long Cretan knife makes no sound when it strikes between the shoulder blades.
Your time is running out. The hour of vengeance is drawing near.
Very near.
Black Dimitri
Archegos of Central Crete’
Like all the books from which we extract stories, we heartily recommend Abducting A General by Patrick Leigh Fermor, now available in all good South African bookshops.
Propaganda – 'n Pittige Een
Uit Abducting A General
deur Patrick Leigh Fermor
Patrick Leigh Fermor, ’n Britse offisier wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog in bevel was van die ondergrondse operasies in Kreta, het op 23 Junie 1942 in die geheim op die suidkus van die eiland aan wal gegaan.
Duitse en Italiaanse troepe was in beheer, en Fermor se taak was om die Kretaanse vryheidsvegters te organiseer, inligting in te win en op verskeie maniere die vyand te dwarsboom en te ondermyn.
Hy het in die berge en in grotte geskuil, en soms vermom as ’n plaaslike Kretaan, kon Fermor, onder die vyand se neuse, hoogs effektief as ’n ondergrondse guerrilla funksioneer. Sy daaglikse lewe was uiters gevaarlik, waaghalsig en riskant, en hy het selfs ’n Duitse generaal ontvoer en aan die Britse SOE (Special Operations Executive), waarvan hy lid was, in Kaïro uitgelewer.
Van tyd tot tyd het Fermor haastig op ’n drafstap verslae aan die SOE geskryf om hulle op hoogte te hou van sy aktieweteite. Hy het geskryf van hoe weerstand aangespoor is, hoe sabotasie gepleeg is, en hoe daar te werk gegaan is om die vyand geestelik te ondermyn.
Sy verslag van 27 April 1943 handel oor die vyand se kragdadigheid, plaaslike guerrilla politiek, die versameling van geheime inligting en sy gebruik van propaganda. Wat propaganda betref, sê hy:
“Omsigtig geplaasde bekendmakings wat doelbewus deur Hunne opgespoor sou word, van denkbeeldige guerrillaleiers soos Swart Dimitri, waarin sy volgelinge vertel word om op ’n sekere plek te vergader – presies waar ons eintlik die Hunne wil hê.”
Hy gee ’n voorbeeld van sulke propaganda:
“Hier is ’n pittige een:
DUITSERS!
Julle is nou al vir twee jaar op ons eiland, en julle heerskappy is die swartste klad op julle reeds besoedelde geskiedenis. Julle het bewys gelewer dat julle onbevoeg is om oorweeg te word as ’n beskaafde ras, oneindig erger as die Turke, wat edelmoedige vyande en eerbare manne was.
Julle het bewys gelewer dat julle barbare is, en as sulkes sal teen julle opgetree word.
Maar nog nie.
Waarheen julle ook al gaan, word julle deur Kretaanse oë gevolg. Ons hou julle elke beweging dop. Wanneer julle eet en wanneer julle drink, wanneer julle wakker word en wanneer julle gaan lê, ons is daar om julle dop te hou.
Onthou!
Die lang Kretaanse mes maak geen geluid nie wanneer hy tussen die skouerblaaie inslaan.
Julle tyd raak min. Die uur van vergelding kom nader.
Dis baie naby.
Swart Dimitri
Archegos van Sentrale Kreta”
Soos al die boeke waaruit ons stories ontleen, beveel ons Abducting A General deur Patrick Leigh Fermor heelhartiglik aan. Dit is huidiglik by alle goeie Suid-Afrikaanse boekwinkels verkrygbaar.
Family Affairs
From No Outspan
by Deneys Reitz
My father returned to the Cape in 1870, having qualified as a barrister. Before settling down he became a diamond digger, entered the Cape Parliament and married a beautiful Norwegian girl. Then he practised at the Bar and, in 1875, the infant Free State Republic having set up a Supreme Court of its own, he was offered and accepted the position of its first Chief Justice.
He and my Norwegian mother started by ox-wagon for their new home, a journey that took them nearly three months, and thus it came about that my brothers and I were born and bred in Bloemfontein, the Free State capital. There were five of us, two older and two younger than myself, and we led a carefree, Tom Sawyer-like existence. There was no piped water, no railways, telephones or electric lights, and motor cars and aeroplanes and wireless were still undreamed of. We had a string of Basuto ponies in the stables and the wide uplands teemed with game, so we hunted, fished and rode to our heart’s content.
Sir John Brand was President of the Republic. When he died in 1889 my father was elected in his stead, and to us boys life became even more interesting.
The country was run on simple lines. When my father wished to summon his executive, he sent my brothers and myself on horseback to collect the members of his Cabinet from their distant farms, and on arrival they lived with us until the deliberations were over, after which they went as they had come.
Sometimes my father had to go on long tours through the country districts and we accompanied him, riding our ponies beside his state coach. He was invariably escorted by a squad of mounted artillerymen. We promptly fell in with the gunners, and we viewed the ancient Krupp muzzle-loader they took along with them as part of the family plate, so to speak.
In the back blocks, commandos would assemble to greet my father, and we sat on the roof of his coach to watch the shaggy horsemen galloping by, firing blank charges from their Martinis as they came. At the conclusion of these parades the men dismounted, and the President had to walk down the line to shake hands with all of them. On one such occasion there was a family joke we never forgot.
It was my father’s custom to say to each burgher as he went down the line: “Good day, good day, how are you?” To which would come the stereotyped reply: “Very well thank you, Mr President,” whereupon he said: “I’m glad, I’m glad,” and passed on to the next man. But once when he asked a greybeard how he was, the old man answered: “Sir, my wife died last night,” to which my father automatically said: “I’m glad, I’m glad,” and moved on, unconscious of the brick he had dropped.
In such manner life flowed easily enough, and we spent a happy childhood. But this idyllic condition was too good to last. Unknown to us, storm clouds were gathering. Up north in the Transvaal there was increasing friction between the older Boer population and the newcomers who had flocked into the country on the discovery of the goldfields. In the Free State we had hitherto lived on a friendly footing with the British, but in 1896 Dr Jameson’s ill-starred Raid changed everything overnight; and where goodwill had reigned, now came suspicion and distrust. My brothers and I were too young to realise it, but the Jameson Raid was a harbinger of war in which we were to be deeply involved and which was to shatter our little universe entire.
Familie Aangeleenthede
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
My pa het in 1870 teruggekeer Kaap toe na hy as advokaat gekwalifiseer het. Voor hy egter gevestig geraak het, was hy ’n diamantdelwer, het hy ’n Kaapse parlementariër geword, en met ’n beeldskone Noorweegse meisie getrou. Daarna het hy as advokaat gepraktiseer, en in 1875 is hy die posisie as die eerste hoofregter van die jong Vrystaatse republiek, wat toe ’n hooggeregshof van sy eie daargestel het, aangebied. Hy het dit aanvaar.
Hy en my Noorweegse moeder het toe met ’n ossewa die trek na hulle nuwe tuiste, wat hulle amper drie maande geneem het, onderneem. En so het dit gebeur dat ek en my broers gebore en grootgeword het in Bloemfontein, die hoofstad van die Vrystaat. Daar was vyf van ons, twee ouer en twee jonger as ek, en ons het ’n sorglose Tom Sawyer-soort van lewe gevoer. Daar was geen kraanwater, spoorweë, telefone of elektriese ligte nie, en motors, vliegtuie en die radio was iets ongehoords. Ons het ’n klomp Basoeto-ponies op stal gehad en die wye wêreld om ons heen het gewemel van die wild. Ons kon na hartelus jag, visvang en perdry.
Sir John Brand was die president van die republiek. Met sy afsterwe in 1889 is my pa in sy posisie verkies, en vir ons seuns het die lewe nog interessanter geword.
Die bestuur van die land het ’n eenvoudige gedragslyn gevolg. Wanneer my pa sy uitvoerende raad byeen wou roep, het hy vir my en my broers op ons perde gestuur om die lede van die kabinet op hulle verafgeleë plase te gaan ontbied. Met hulle aankoms het hulle by ons oorgebly tot na die beraadslagings. Daarna het hulle vertrek soos hulle gekom het.
Soms moes my pa op lang besoeke deur die distrikte gaan, en ons het hom, waar hy in sy staatskoets gery het, op ons perde vergesel. Daar was sonder uitsondering ’n afdeling berede artilleriste wat hom geleide gedoen het. Ons het ewe trots saam met die skutters gery, en die antieke Krupp-voorlaaier wat hulle saam met hulle geneem het, het ons as’t ware beskou as behorende aan die familie. In die kontrei het die kommando’s saamgetrek om my pa te ontmoet, en ons het op die dak van die koets gesit en die perderuiters in hulle plaasklere wat verby gegaloppeer het, dopgehou soos hulle loskruitskote met hulle Martinis afgetrek het met die verbyry. Aan die einde van hierdie parades moes die president langs die ry afloop om met almal hande te skud. Op een van die geleenthede was daar ’n humoristiese voorval wat die familie steeds onthou.
Dit was my pa se gewoonte om, soos hy langs die ry burgers afgeloop het, aan elkeen te sê: “Goeie dag, goeie dag, hoe gaan dit?” En die stereotipe antwoord het gevolg: “Baie goed, dankie mnr. President,” waarop hy gesê het: “Ek is bly, ek is bly.” En so het hy dan aanbeweeg na die volgende man toe. Maar op ’n slag het hy ’n ou grysaard gevra hoe dit met hom gegaan het, en die ou man antwoord toe: “Meneer, my vrou is laasnag oorlede,” waarop my pa outomaties gesê het: “Ek is bly, ek is bly,” en aanbeweeg sonder om te besef watter kletterende blaps hy gemaak het.
En so het ons aangename jeugjare gemaklik verbygegaan. Maar hierdie idilliese omstandighede was te goed om aan te hou. Stormwolke was besig om op te bou sonder dat ons daarvan bewus was. Bo in die noorde van Transvaal was daar toenemende wrywing tussen die ouer Boere-gemeenskap en die nuwe aankomelinge wat die land binnegestroom het met die ontdekking van die goudvelde. In die Vrystaat het ons tot op daardie stadium vriendelik verkeer met die Britte. Maar die rampspoedige Jameson-Inval in 1896 het alles oornag verander. Waar welwillendheid voorheen geheers het, het dit toe plek gemaak vir agterdog en wantroue. Ek en my broers was te jonk om dit te besef, maar die Jameson-Inval was ’n voorloper van die oorlog waarin ons diep betrokke sou raak, en wat ons klein wêreldjie geheel en al aan skerwe sou laat spat.
Oorlog, Picturesque Old Scoundrel of the Kaokoveld
From No Outspan
by Deneys Reitz
Oorlog knew of our coming long before we rode into his stat, his scouts having watched our movements ever since we had left Gauko-Otawi – so he told us later.
He was a fine figure of a man, tall and straight, although he must have been nearing eighty. Strictly speaking he was not a Herero at all, as his father was the one-time well-known ‘Bechuana Tom’ who acted as gun-bearer to Green, the famous elephant hunter. His mother, however, was a Herero, and he looked upon himself as one.
On our arrival Oorlog and about thirty followers, mostly his sons, were awaiting us. They were clad in European clothes, for the Herero made a point of dressing like the white man as a mark of his superior status over the skin-clad tribes. He spared no pains in acquiring suitable garb, whether by smuggling from Angola or by going nearly three hundred miles east to the missionaries in Ovamboland, to make his purchases.
I spent an interesting time studying old Oorlog and extracting from him something of his past history. It appeared that as a boy he had accompanied Green on elephant hunts into the interior. Then he had joined the Dorstland Trekkers as a guide, through the Kalahari, and he too had witnessed the dreadful sights of that disastrous period, and had gone to Angola with the survivors. He had served in several native campaigns, and the Portuguese, recognising his courage and ability (so said Oorlog), had given him the chieftainship over two fighting tribes.
In command of these he had been engaged, for many years, in various wars. He had gained a great reputation but little else, he said, for in the end most of his warriors had been killed, and he had fallen into disfavour. His version was that in fighting against the Konyama tribe he had been seriously wounded – he showed me the scars – and on his return, before his hurts had mended, he was ordered to march the remnant of his force to Mossamedes, there to be shipped up the coast on yet another campaign at Loando.
He said he had refused to obey, whereupon the Portuguese had put a price on his head, and he had escaped south into the Kaokoveld.
There is, however, another side to the story, for when I was in Angola the following year, the Portuguese told me that while it was quite true that they were going to ship him up the coast, it was not to a war in Loando, but to the Island of St Thomas, where they proposed imprisoning him for life on account of the robberies and murders he had committed. Be that as it may, Oorlog was a most picturesque old scoundrel and, although he had fled from Angola as recently as 1917, he had established himself as paramount chief of all this region. He had gathered around him a band of Hereros who paid him unswerving loyalty. Even Thomas at Gauko-Otawi, and Langman and Herman as far south as Khairos, accepted him as their overlord and stood in fear of him.
He told me he had taken a wife from every tribe within reach on both sides of the Kunene. He said that women were always jealous of each other and that whenever a plot was hatched against him, he was sure to hear of it from one or other of them.
He told me he had about fifty sons alive plus fifty or sixty that he did not know of, and he thought at least thirty more must have died. I asked him how many daughters he had, and he replied scornfully that no one ever bothered to count daughters.
Having spent much of his time with the Angola Boers, he spoke Dutch fluently, as did several of his sons, whom for this reason he referred to with pride as ‘oorlams volk’, meaning ‘enlightened people’.
Oorlog, Skilderagtige Ou Skobbejak van die Kaokoveld
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Oorlog het van ons koms geweet lank voordat ons by sy stat ingery het. Sy verkenners het ons elke beweging dopgehou sedert ons uit Gauko-Otawi vertrek het – so het hy ons later vertel.
Hy is steeds ’n rysige gestalte, lank en regop, hoewel hy na aan tagtig moet wees. Streng gesproke is hy glad nie ’n Herero nie, want sy pa was die eens bekende “Betchuana Tom” wat as die wapendraer van Green, die beroemde olifantjagter, opgetree het. Sy ma egter, was ’n Herero, en hy het homself as een beskou.
Met ons aankoms het Oorlog met omtrent dertig volgelinge, meestal sy seuns, ons ingewag. Hulle het Europese kleredrag aangehad, want die Herero’s maak ’n punt daarvan om soos ’n witman aan te trek as ’n teken van hulle superieure status verhewe bo die stamme wat diervelle gedra het. Hulle het geen moeite ontsien om geskikte klere aan te skaf nie. Hulle het dit uit Angola smokkel, of hulle het driehonderd myl oos na die sendingstasies in Ovamboland gegaan om dit daar te gaan koop.
Origens het ek ’n interessante tyd ervaar deur ou Oorlog te bestudeer en iets van sy verlede uit hom te onttrek. Dit het geblyk dat hy as ’n seun vir Green in sy olifantjagtogte na die binneland vergesel het. Daarna het hy by die Dorslandtrekkers aangesluit as ’n gids deur die Kalahari, en het hy toe die grusame skouspel van dié rampspoedige gebeure aanskou. Saam met die oorlewendes het hy na Angola toe gegaan. Hy het in verskeie inboorlingkampanjes gedien, en die Portuguese wat sy heldhaftigheid en bekwaamheid waargeneem het (so sê Oorlog), het hom in bevel van twee oorlogvoerende stamme aangestel.
As bevelvoerder was hy vir baie jare in verskeie oorloë betrokke. Slegs sy reputasie het hierby gebaat en hy het gesê dat die meeste van sy krygers gesneuwel het en dat hy in onguns verval het. Sy weergawe was dat hy in die geveg teen die Konyama-stam, ernstig verwond is – hy het my die littekens gewys – en met sy terugkoms, voordat sy wonde genees het, is hy beveel om, met wat oorgebly het van sy vegters, na Mossamedes te marsjeer, om van daar per boot met die kus op te vaar vir ’n verdere veldtog by Loando.
Hy het gesê dat hy geweier het, waarop die Portuguese toe ’n prys op sy kop gesit het. Hy het toe suidwaarts na die Kaokoveld toe uitgewyk.
Die storie het egter ’n ander kant, want toe ek die volgende jaar Angola besoek het, het die Portuguese my vertel dat dit heeltemal waar was dat hulle hom per skip met die kus op sou stuur, maar dit was nie om in Loando te gaan oorlog maak nie, maar na die Eiland van St Thomas waar hulle van plan was om hom lewenslank in die tronk op te sluit weens sy rowery en die moorde wat hy gepleeg het. Hoe dit ook al sy, Oorlog is ’n skilderagtige ou skobbejak en hoewel hy so onlangs as 1917 uit Angola gevlug het, het hy homself gevestig as die oppergesag van hierdie landstreek. Hy het ’n groep Herero’s om hom versamel wat onwankelbaar lojaal is teenoor hom. Selfs Thomas by Gauko-Otawi en Langman en Herman so ver suid as Khairos aanvaar sy opperheerskappy, en is vrekbang vir hom.
Hy het my vertel dat hy vir hom ’n vrou gevat het uit elke stam binne sy bereik aan beide kante van die Kunene. Hy het gesê dat vrouens altyd jaloers is op mekaar, en wanneer daar ’n komplot teen hom gesmee word, hy dit verseker van een van hulle sal hoor.
Verder het hy glo omtrent vyftig seuns wat nog leef en ’n verdere vyftig of sestig van wie hy nie weet nie en ten minste dertig wat reeds gesterf het. Ek het hom gevra hoeveel dogters hy het, waarop hy heel minagtend gesê het dat niemand ooit die moeite doen om dogters te tel nie.
Aangesien hy baie van sy tyd saam met die Boere van Angola deurgebring het, het hy Afrikaans vlot gepraat soos baie van sy seuns na wie hy, as gevolg hiervan, verwys het as die “oorlamse volk” bedoelende die “verligte mense”.
