Mnr. Churchill se Antwoord het my in Geen Twyfel Gelaat Nie
Uit Eastern Approaches
deur Fitzroy Mclean
Ek moes sonder versuim Londen toe vlieg en by die eerste minister aanmeld, wat my sou vertel wat van my verwag word.
~
Met my aankoms in Londen, is ek gou op hoogte gebring van hoe sake gestaan het. Inligting wat die Britse regering uit ’n verskeidenheid bronne ingewin het, het hulle rede tot twyfel gegee of die weerstand van generaal Mihajlović en sy Ćetniks teen die vyand, alles was wat dit voorgegee was om te wees. Daar was aanduidings dat ten minste net soveel gedoen is deur gewapende krygsbendes, guerrillastryders wat die naam gedra het van Partisans en wat deur ’n skimagtige figuur wat bekend gestaan het as Tito, gelei is. Tot dusver het die ondersteuning wat ons in staat was om te gee, uitsluitlik na Mihajlović toe gegaan. Maar nou het twyfel oor die wysheid van dié beleid kop begin uitsteek, en die taak wat aan my toegewys is, was om ’n raming ter plaatse te doen van die relatiewe waarde van die guerrillastryders se bydrae tot die geallieerdes se saak, en die beste manier om bystand te lewer om sodoende dit bevorder. Om dié rede was die plan om my in Jugoslavië met ’n valskerm neer te laat, as hoof van ’n militêre sending ter ondersteuning van Tito, of wie ek ookal aan die hoof van die Partisans sou aantref.
My navrae het aan die lig gebring dat daar baie min of niks oor die Partisans in Whitehall bekend was nie. ’n Paar weke gelede het drie of vier Britse offisiere met hulle valskerms daar by hulle geland, maar sedert hulle aankoms, was daar hewige gevegte in Jugoslavië en, hoewel dit nie hulle fout was nie, het geen volledige verslag van die situasie Londen bereik nie. Daar is egter aangeneem dat die Partisans onder kommunistiese leierskap was en dat hulle die Duitsers aansienlike ongerief aangedoen het (’n indruk wat hoofsaaklik vanuit Duitse bronne afkomstig was). Die gedagte was dat hulle hoofsaaklik in die omgewing van Bosnië aktief was, en dat dit daar was waar ek met my valskerm sou land.
Wat Tito betref, was daar verskeie teorieë aangaande sy identiteit. Een gedagtegang het selfs sy bestaan betwyfel. Sy naam – so het hulle gesê – het gestaan vir Tajna Internacionalna Teroristička Organizacija, of Geheime Internasionale Terroriste Organisasie, en nie vir enige individuele leier nie. ’n Ander teorie was dat dit eenvoudig ’n aanstelling was, en dat ’n nuwe Tito by herhaalde tussenposes genomineer is. Laastens, dié wat meer romanties gestemd was, het beweer dat Tito nie ’n man was nie, maar ’n jong dame met verstommende skoonheid en ’n besonder sterk karakter.
’n Dag of twee na my aankoms in Engeland, het ek ’n oproep van Downingstraat nr. 10 ontvang wat aangedui het dat mnr. Churchill versoek het dat ek Chequers vir die naweek moes besoek, sodat hy aan my kon verduidelik wat hy in gedagte gehad het.
~
Om en by middernag, in die middel van ’n Mickey Mouse-strokiesprent, het ’n gedenkwaardige onderbreking plaasgevind. ’n Boodskap is aan mnr. Churchill oorhandig wat hom laat uitroep het van verbasing. Daar was toe ietwat van ’n geharwar en die rolprent is gestop. Soos die gekwaak van Donald Duck en die geblaf van Pluto afgeneem het, het die eerste minister opgestaan. “Ek het nou net,” het hy gesê, “baie belangrike nuus ontvang. Signor Mussolini het bedank.” Toe is die speelfilm weer aangeskakel.
Toe ons met die trappe afgestap het, het ek daaraan gedink dat, in die lig van dié nuwe verrassende verwikkeling, die kans maar min was dat die eerste minister die geleentheid sou kry om aandag aan my saak te skenk. Maar ek het my misgis. “Dit,” het hy gesê terwyl hy na my toe gedraai het, “maak jou taak belangriker as ooit. Die Duitse posisie in Italië is aan die verbrokkel. Ons moet nou soveel druk as wat ons kan, aan die anderkant van die Adriatiese see, op hulle toepas. Jy moet nou sonder versuim daar ingaan.” Mnr. Churchill het toe voortgegaan en aan my ’n uitstekende, maklik verstaanbare en terselfdertyd ’n helder weergawe gegee van die strategiese situasie, en wat hy wou hê ek in Jugoslavië moes probeer doen. Ek was verstom, soos dikwels daarna die geval sou wees, deur sy buitengewone begrip van detail in verband met dié saak. Alles in ag genome, was dit maar net een van die tallose probleme wat hom toe gekonfronteer het.
Ná hy klaar was, was daar nog een punt – so het dit vir my gelyk – wat nog opgeklaar moes word. Die jare wat ek in die Sowjet-unie deurgebring het, het my deeglik en blywend bewus gemaak van die ekspansionistiese neigings van internasionale kommunisme en van sy direkte koppeling met die Sowjet se buitelandse beleid … As, soos daar vir my aangedui is, die Partisans onder kommunistiese leierskap gestaan het, mog hulle maklik baie goed vir die geallieerdes se saak geveg het, maar hulle uiteindelike doelwit sou ongetwyfeld wees om in Jugoslawië ’n kommunistiese regime daar te stel wat ten nouste aan Moskou verbonde sou wees. Hoe sou die Britse regering so ’n ontwikkeling beskou? Was dit op hierdie stadium hulle beleid om die Sowjet-uitbreiding in die Balkans te versper? As dit só sou wees, het my taak baie netelig daar uitgesien.
Mnr. Churchill se antwoord het my in geen twyfel gelaat oor wat die antwoord op my probleem was nie. Solank as wat die hele Westerse beskawing deur die Nazi-gevaar bedreig is, het hy gesê, kon ons dit nie bekostig dat ons aandag afgelei moes word van die onmiddellike doelwit deur langtermyn beleidsprobleme nie. Ons was net so lojaal teenoor ons Sowjet-bondgenote as wat ons gehoop het hulle teenoor ons sou wees. My taak was eenvoudig om te help om uit te vind wie die meeste Duitsers doodgemaak het, en om dan voorstelle te maak hoe om hulle by te staan sodat daar nog meer doodgemaak kon word. Politiek moes ’n sekondêre oorweging wees.
Hieroor was ek verlig. Hoewel ek, as ’n lid van die Konserwatiewe Party, geen tyd gehad het vir kommuniste en kommunisme nie, het ek nie van die idee gehou om agteraf polities te knoei teen mense met wie ek op militêre gebied moes saamwerk nie. Nou, in die lig van die eerste minister se opdrag, was my posisie duidelik.
’n Vuisslanery op die Speelgrond
Die opwinding oor die omstandighede in die Noorde het ’n onmiskenbare weerklank onder die skoolseuns gevind. Die aanhoor van wat hulle ouers oor dié dinge gedink het, is tweedehands weerspieël wanneer hulle die saak op die speelgrond bespreek het. Daar was drie onderskeie verdelings onder die seuns, net soos daar drie duidelike groepe onder die dorpsgemeenskap was.
Een van hulle, beslis in die minderheid, het voorgegee asof hulle buite die debat gestaan het, te apaties of afsydig om oor enige van die opvattings te twis, en sodoende ’n eng Laodicese houding ingeneem. Die leier van dié groep was John Tomory, die tronkbewaarder se seun, wat sy pa se vêrgesogte sosialistiese idees aangeneem het. Dié beskouings het daarop gesinspeel dat niks juis saakgemaak het nie en dat die hele ding net ’n geknoeiery was waarin die belange van die Boere, aan die een kant, en dié van die Transvaalse Uitlanders, aan die ander kant, bloot pionne in ’n verdomde komedie was wat deur die kapitaliste beheer is.
Die tweede groep was vurige Boere-ondersteuners, wat geweldig opvlieënd teenoor ander was wat enigsins iets te sê gehad het ten gunste van die Invallers.
Die derde seksie het kragte met ou mevrou Quakerley saamgesnoer in hulle lojaliteitsbetuiging teenoor Britse belange, en op dieselfde wyse die aansprake van die Uitlanders voorgestaan.
Meneer Mance-Bisley was ’n te goeie onderwyser om onbewus te kon wees van die onderstrominge onder sy skoliere, en ook heeltemal te verstandig om dit in ander kanale te probeer afdraai.
~
“Dit sal vriendelik van jou wees, meneer Quakerley,” het die rektor gesê, daar waar hy op Andrew se stoep in die skadu van die bome gesit en tee drink het, “as jy sal verduidelik presies wat die posisie is. Dis ’n groot verleentheid, soms – ek bedoel, mens vind dit so moeilik om te verstaan wat hierdie mense regtig wil hê. En soos jy weet, dis ’n ellende om … om …”
“Jy moenie jou steur aan dit wat die seuns sê nie, Rektor,” het die ou man met ’n glimlag gesê. “Hulle herhaal maar net hulle ouers se uitlatings. Dis maar net kafpraatjies, Rektor, niks anders nie. Natuurlik spyt dit my net soveel as vir jou dat daar oor hierdie dinge gepraat word. Op die lange duur moet dit tot kwade gevoelens lei.”
“Ja, dis so, dis so,” het die rektor ewe klaend uitgeroep. “Daar was vanoggend ’n heel onbetaamlike rusie op die speelgrond. Ek moes drie van hulle met die rottang bykom en ek weet nie of ek die regte ding gedoen het nie, maar mens moet dissipline handhaaf. Ek het met klein Storam gepraat, maar om jou die waarheid te vertel, meneer Quakerley, die seun stel my teleur.”
“Dis ’n verrassing om jou dit te hoor sê, Rektor. Ek sou gedink het dat Martin die beste hoofseun was wat jy tot dusver gehad het.”
“So is hy, so is hy, op ’n manier. Maar sedert … sedert al die opwinding, meneer Quakerley, weet ek nie mooi hoe ek oor hom voel nie. Kyk nou maar byvoorbeeld na vanoggend. Dis sy plig om orde op die speelgrond te handhaaf. Jy weet ek maak nie kapsie teen ’n eerlike bakleiery nie, as daar iets is waaroor daar baklei kan word, en die kêrels weet dit. Amptelik, natuurlik, is ek nie veronderstel om te weet wanneer sulke petaljes plaasvind nie, en offisieel neem ek geen kennis daarvan wanneer hulle dit doen nie. Maar vanoggend se twis kon nie juis oor die hoof gesien geword het nie.”
“Wat presies het eintlik gebeur, Rektor? Charlie het my sy weergawe meegedeel .”
“O ja, jou kleinseun was betrokke, maar ek het hom met ’n waarskuwing oor die hoof gesien. Dit lyk of die hele besigheid begin het met een van daardie verspotte argumente oor Jameson en die Uitlanders, en ’n algemene bakleiery het kort voor lank uitgebreek. Toe ek by Storam wou weet wat aangegaan het, was sy verskoning dat hy nie kon verhoed dat die ouens die saak bespreek nie, en dat klein Tomory en ’n paar ander ‘daarvoor gesoek het’ – om sy eie uitdrukking te gebruik. En ek moet jou eerlik vertel, Crest se optrede het nie net ’n bietjie tot die opskudding bygedra nie. Toe die vuisgeveg op sy hoogtepunt was, het ek hom gesien waar hy op die heining gesit het en uit volle bors God save the Queengesing het.”
“Dis sy ouma daardie,” het die ou man met ’n inskiklike glimlag gesê. “Alice is geweldig strydlustig, Rektor, en Charlie is nog jonk. Jy moet maar so bietjie toegeeflik wees.”
“So is ek, so is ek,” die rektor se stem het weer ietwat klaerig begin word, “maar die hele ding is deur en deur sieltergend. Daar is net eenvoudig geen rede daarvoor nie, en ek kan dit nie in my skool duld nie.”
“Ek stem heeltemal saam, Rektor, heeltemal saam. Maar dis moeilik om ’n einde daaraan te bring. Die kinders in jou skool is, op stuk van sake, maar net ’n spieëlbeeld van wat daar buite bestaan, en ek kan jou vertel wat jy waarskynlik net so goed soos ek weet – so te sê dieselfde ding is daar buite aan die gang.”
“Hierdie Inval het ’n kloof hier tussen ons veroorsaak, Rektor. Jy mag dit dalk nie besef nie, maar ek weet. Ek het my lewe lank hier gewoon; ek weet wat sy invloed is; en ek dink ek kan voorspel hoe dit in die toekoms gaan wees.”
Fisticuffs in the Playground
The excitement about the situation in the North had found a distinct echo among the schoolboys who, hearing what their elders thought of things, reflected these opinions vicariously when they discussed the matter in the playground. There were three distinct sections among the boys, just as there were three distinct sections among the village community.
One, a distinct minority, affected to stand outside the debate, too apathetic or aloof to argue either way, adopting a strictly Laodicean attitude that was distinctly unpopular. Of these the leader was the gaoler’s boy, John Tomory, who had imbibed from his father far-fetched socialistic ideas and who hinted that nothing mattered very much and that the whole thing was a put-up job in which the interests of the Boers, on the one side, and those of the Transvaal Uitlanders, on the other, were merely pawns in a damnable comedy played out by the capitalists.
The second section was fiercely pro-Boer, and wildly aggressive towards those who had anything to say in favour of the Raiders.
The third section joined forces with old Mrs Quakerley, protesting their loyalty to British interests and equally vehemently championing the interests of the Uitlanders.
Mr Mance-Bisley was too good a schoolmaster to be unaware of these undercurrents among his scholars, and far too sensible to try to turn them into other channels.
~
‘You would do me a kindness, Mr Quakerley,’ the rector said as he sat on Andrew’s tree-shaded stoep drinking tea, ‘if you would explain just what the position is. It’s most embarrassing, sometimes – I mean, one finds it so difficult to understand what these people really want. And as you know, it’s distressing to ... to ...’
‘You shouldn’t take any notice of what the boys say, Rector,’ said the old man smilingly. ‘They just repeat what they hear their elders remark. It’s so much hot air, Rector, nothing else. Of course I regret just as much as you do that these things are talked about. It must engender bad feeling in the long run.’
‘It does, it does,’ exclaimed the rector plaintively. ‘There was a most unseemly squabble in the playground this morning. I had to cane three of them and I don’t know whether I did the right thing, but one must have discipline. I’ve spoken to young Storam, but to tell you the truth, Mr Quakerley, I’m disappointed in the boy.’
‘You surprise me, Rector. I would’ve thought that Martin was the best head-boy you’ve had so far.’
‘So he is, so he is, in a sense. But since ... since all this excitement, Mr Quakerley, I don’t quite know what to make of him. Take this morning, for instance. It’s his duty to keep order in the playground. You know I don’t in the least object to a good stand-up fight if there’s something to be fought for, and the lads know it. Officially, of course, I’m not supposed to know when such affairs take place, and I take no cognisance of it officially when they do. But this morning’s squabble could hardly be overlooked.’
‘What actually did take place, Rector? Charlie told me his version.’
‘Ah yes, your grandson was implicated, but I let him off with a warning. It seems the whole matter started from one of these silly arguments about Jameson and the Uitlanders, and a free fight developed before the debate had lasted many minutes. When I taxed Storam, his excuse was that he could not prevent the lads from discussing the matter and that young Tomory and some of the others had “asked for it”, to use his own expression. Crest, I must tell you frankly, contributed not a little to the disturbance. At the height of it I found him perched on the fence singingGod save the Queen at the top of his voice.’
‘That’s his granny,’ said the old man with an indulgent smile. ‘Alice is fiercely militant, Rector, and Charlie is young. You must make some allowance.’
‘So I do, so I do,’ the rector’s voice became plaintive again, ‘but the whole thing is so thoroughly upsetting. There’s no rhyme or reason for it, and I simply can’t have it in my school.’
‘I quite agree, Rector, I quite agree. But it’s difficult to stop it. Your school population is, after all, merely a reflection of what lies outside, and I can tell you what you probably know quite as well as I do – that much the same thing goes on outside.’
‘This Raid has made a cleft between us here, Rector. You may not realise it, but I do. I’ve lived here all my life; I know what its influence is; and I think I can foretell what it’s going to be in the future.’
First Clanwilliam Mail Day after the Jameson Raid
From The Valley
by C Louis Leipoldt
Here, in front of the courthouse, the village, or at least the adult, adolescent and older juvenile male portion of it, congregated on mail days. Some of them came to get their letters and parcels, but the majority had no expectation of any postal harvest and loitered for the simple reason that attracts any crowd – the chance of gossip, of novelty in some form or other, of interest, of mild excitement, a chance ever present when the only link between isolation and the larger civilisation three hundred miles away lies in the arrival of the weekly mail. Such occasions were made the opportunity for the interchange of opinion, for discussion between the older and more sedate members of the community, and for mild bickering and horseplay between the juveniles, who on these weekly gathering-days were allowed more liberty of action than was usually considered advisable in so conservative a community.
~
Sam Chumley, the chief constable, was a colonial-born descendant of an 1820 settler family, well liked and respected in the village and district – not only because he was a good police official, but also because he was a good fellow, sympathetic with an understanding insight that had made him thoroughly cognisant of the different peculiarities of the various units in the community he served. His wife was the daughter of one of the local farmers, and at home he spoke English and Dutch with an impartiality that in time had done much to ruin his command of both languages. In that respect he could be called the most perfectly bilingual person in the district, and his services as interpreter were often called into requisition in court.
‘I think it’s high time,’ observed the rector plaintively, ‘that the government enforced the fine for these vexatious delays, Mr Chumley. Every mail day, for the last three months, the post-cart’s been late. It’s simply disgraceful. And today of all days.’
‘’Taint Seldon’s fault, sir,’ rejoined the chief constable, screwing his moustache point into a more tenuous end. ‘You must blame the driver. Not that Ampie isn’t a good driver. One must make allowances, sir. If you’ve driven in this heat, sir, as I have, you’d make ’lowances, sir. You want to stop, ’casionally, to give the mules a breather, sir, and to take a sopie yourself, sir.’
~
‘There comes the post-cart,’ said the magistrate. ‘Now we can get the papers, and I can assure you I’m longing to read them.’
‘I, too,’ said the rector. ‘I should really like to know why they lost. There must have been some reason for it. Of course, the weather may have had something to do with it, but I can hardly accept that as a sufficient excuse. It seems to me sheer bad management.’
‘Oh no,’ said the chief constable, who had come up to them. ‘It’s just bad soldiering, sir. Against Cronje’s commando they had no earthly ... Besides, what can you expect after fifteen hours in the saddle?’
‘I was referring to the cricket,’ said the rector crossly, ‘not the fighting.’
~
The Reverend Mr Mance-Bisley settled himself in his study – for once glad to find that his wife had not yet returned from her round of visits – and opened his bundle of newspapers. He found to his astonishment that his Cape Times had a leading article in Dutch alongside the usual leader in English, and he read with strained interest the latest detailed communications from the North. They were unpleasant reading, and from time to time he took off his strong reading glasses and rubbed his eyes. He found – when he had finished reading all that the papers contained about the situation in the North – that he had no great desire to read particulars of Lord Hawke’s first match. Even cricket seemed to have sunk into insignificance before this disaster at Doornkop. And a filibustering raid such as that about which he had read did not seem like cricket. He recognised the fact that it implied something very much unlike cricket.
‘I really cannot understand how men can be such fools, my dear,’ he said to his wife when she came back. ‘It’s unbelievable. And the worst of it, my dear, is that it’s given British prestige a shock – yes, my dear, a shock. Mr Uhlmann tells me that I don’t understand, that I haven’t been long enough in this country to realise what it means. But I fancy I can realise it well enough.’
‘I should think so,’ said Mrs Mance-Bisley in her decisive way. ‘It’s incredible stupidity, that’s what it is. But that’s no reason why we shouldn’t have dinner, Claude. And remember you have your sermon to prepare. So come along.’
Eerste Posdag in Clanwilliam ná die Jameson-Inval
Uit The Valley
deur C Louis Leipoldt
Hier voor die hofsaal het die hele dorp, of ten minste die manlike volwassenes, adolessente en ouer jeugdiges, op posdae vergader. Sommige van hulle het gekom om hulle briewe en pakkies te kry, maar die meerderheid het geen vooruitsig gehad tot enige plesier met die posaflewering nie. Hulle het net daar rondgehang as gevolg van die simpel rede wat enige skare lok – die geleentheid om te skinder, of, om een of ander nuwigheid wat voor die dag kon kom, of bloot uit belangstelling, of ’n soort van opwinding, ’n kans wat moontlik kon opduik wanneer die enigste skakel tussen afsondering en die wyer beskawing driehonderd myl weg van daar af, die aankoms van die weeklikse pos was. Sulke geleenthede het die kans gebied om menings te wissel, sowel as ’n tydjie vir ouer en meer besadigde lede van die gemeenskap om sake te bespreek, en vir die jong klomp om so ’n bietjie te stry en te rinkink, want op daardie weeklikse dae van samekoms is hulle vryer teuels toegelaat as wat gewoonlik raadsaam was in so ’n konserwatiewe gemeenskap.
~
Sam Chumley, die hoofkonstabel, was ’n gebore Kolonialer en ’n afstammeling van ’n 1820-setlaarsfamilie. Almal het van hom gehou en hy is in die dorp en distrik met agting bejeën – nie net omdat hy ’n goeie polisiebeampte was nie, maar ook omdat hy ’n gawe kêrel was met empatie vir ander. Dit het bygedra dat hy deeglik kennis gedra het van die verskillende eienaardighede van die verskeie groepe in die gemeenskap waarin hy gedien het. Sy vrou was die dogter van een van die plaaslike boere, en tuis het hy Engels en Afrikaans gepraat met ’n onpartydigheid wat mettertyd veel bygedra het om sy beheersing van beide tale te verrinneweer. In daardie opsig kon hy beskou word as die mees tweetalige persoon in die omgewing, en sy dienste as tolk is al op talryke geleenthede in die hof aangevra.
“Ek dink dis omtrent tyd,” het die rektor klaend opgemerk, “dat die regering die boete toepas, meneer Chumley. Vir die afgelope drie maande was die poskar elke posdag laat. Dis eenvoudig skandelik. En vandag van alle dae.”
“Dissie Seldon se skuld nie, Meneer,” het die hoofkonstabel hervat, terwyl hy sy snor tot ’n skerper puntjie gerol het. “Mens moet die drywer verwyt. Maar dissie asof Ampie nie ’n goeie drywer is nie. Daar moet toegewings gemaak word, Meneer. As Meneer self in hierdie hitte gery het, Meneer, soos ek wel gedoen het, Meneer, sou Meneer sulke ’gewings maak, Meneer. Dan wil mens so nou en dan stilhou om die muile ’n blaaskans te gee, Meneer, en om self ook ’n sopie te maak, Meneer.”
~
“Daar kom die poskar,” het die landdros gesê. “Nou kan ons die koerante kry, en ek kan jou verseker, ek verlang daarna om hulle te lees.”
“Ek ook,” het die rektor gesê. “Ek wil regtig baie graag weet waarom hulle verloor het. Daar moet ’n rede voor wees. Die weer kon natuurlik iets daarmee te doen gehad het, maar dit kan ek nou regtig nie as ’n goeie verskoning aanvaar nie. Vir my lyk dit bloot na swak bestuur.”
“O, nee,” het die hoofkonstabel, wat by hulle weer aangesluit het, gesê. “Dis slegs swak krygsmanskap, Meneer. Teen Cronje se kommando was daar geen rede op aarde … Buitendien, wat kan mens verwag na vyftien uur in die saal?”
“Ek het na die krieket verwys, nie die vegtery nie,” het die rektor ietwat geirriteerd gesê.
~
Eerwaarde Mance-Bisley het homself gemaklik gemaak in sy studeerkamer – vir ’n slag bly om te kon vind dat sy vrou nog nie teruggekeer het na haar rondte kuiers nie – en sy bondel koerante oopgemaak. Tot sy verbasing het hy gevind dat sy Cape Times ’n hoofartikel in Afrikaans langs die gewone een in Engels gehad het, en hy het met gespanne aandag die jongste breedvoerige mededelings vanuit die Noorde gelees. Dit was onaangename leesstof, en elke af en toe het hy sy sterk leesbril afgehaal en sy oë gevryf. Hy het agtergekom – toe hy alles gelees het wat in die koerante geskryf was oor die situasie in die Noorde – dat hy geen groot begeerte gehad het om die besonderhede oor Lord Hawke se eerste toetswedstryd te lees nie. Selfs krieket was versonke in niksbeduidendheid, gesien teen hierdie ramp by Doornkop. En ’n inval, soos dít waarvan hy gelees het, het glad nie soos krieket gelyk nie. Hy moes erken dat dit iets heelwat anders as krieket verteenwoordig het.
“Ek kan regtig nie verstaan dat mense sulke gekke kan wees nie, my skat,” het hy aan sy vrou gesê toe sy teruggekom het. “Dis ongelooflik. En die ergste daarvan, my skat, is dat die Britse aansien ’n groot skok gekry het – ja, my skat, ’n skok. Meneer Uhlmann sê vir my dat ek nie verstaan nie, dat ek nog nie lank genoeg in hierdie land is om te besef wat dit beteken nie. Maar ek reken ek besef dit maar alte goed.”
“Ek sou so dink,” het mevrou Mance-Bisley op haar besliste manier gesê. “Dis ongelooflik dom, dis wat dit is. Maar dis geen rede waarom ons nie aandete moet hê nie, Claude. En onthou, jy het nog jou preek om voor te berei. So staan nader.”
After the Peace of Vereeniging
From The Great Boer Escape
by Wille Steyn
When I stepped off the train at Norvalspont to have a meal, I met Commandant De Kock of Frankfort, a man I had known since childhood. I heard from him that my mother had died twelve months earlier, and that my brothers and sisters were in the concentration camp at Heilbron. This was a terrible shock to me, as I had anticipated our reunion for so many months, dreaming about what it would be like. Fortunately my younger brothers had succeeded in obtaining employment, which had enabled them to care for my mother during her last days.
A few days after arriving in Heilbron, the Provost Marshall summoned me, informed me that my movements were being watched, and that I should be very careful about where I went and what I did. I did not allow this to stop me from doing exactly as I pleased, for these were not the types who could prescribe to me what I should and should not do.
Heilbron had changed so much during my absence that I found life there almost unbearable. I stayed for about twelve days for the sake of my brothers and sisters, who were still in the concentration camp, and then left for the Cape Colony. I was planning to fetch the few horses I had left behind with friends.
To my amazement I found that the military authorities had taken my horses and sold them by public auction. I spent a lot of time and money in an effort to get back what was mine, but it was all in vain. I was at all times able to prove that they were my property, but under the circumstances nothing came of it, and I lost everything.
From there I went to Cape Town with General De Wet, and stayed there until he, General Botha and General De la Rey departed for England. Thereafter I spent two weeks in Stellenbosch and Worcester, and then went on to the farm Atties in the Van Rhynsdorp district.
I arrived there on a Tuesday evening. The following Saturday, the entire family went to town for the Sunday communion service, save for their son, Izak, who stayed behind on the farm with me.
After the evening meal Izak went to bed in one of the outside rooms, while I made myself at home in one of the rooms in the house. The war was over and there was no reason not to sleep peacefully. But I had just fallen asleep when I heard a bang on the front door. When I opened it, I was confronted by three soldiers, two standing on the veranda and the third holding their horses. The corporal asked where the head of the household was, and when I replied that he was not there, he asked my name. On my reply that I was Steyn, he said: ‘You’re the man I’m looking for. I have a warrant for your arrest, and to search your rooms.’
I replied that I was willing to go with them, but that I first wanted to see the warrant. He instructed me to fetch a candle, and when I turned around to do so, he followed me. I immediately thought that this was a soldier and that I should not trust him to enter a friend’s house. I asked him to wait outside, but he refused, so we went to Izak’s room together, where I lit a candle.
The corporal then showed me his written instructions. The document had been issued by the Commanding Officer in Beaufort West, and read as follows: ‘At eight o’clock this evening, Corporal Matterson and two men must leave for Atties, where they must arrest a certain Willie Steyn, who escaped from Ceylon last year. He must prevent Steyn from getting to his baggage before it has been searched thoroughly, and all documents in his possession must be confiscated. Steyn must then be taken to Clanwilliam forthwith.’
I found it absolutely impossible to understand the reason for all this, but it was clear that I had to go. So I got dressed, showed the corporal all the documentation in my possession, and after a few minutes we were on our way to Clanwilliam.
We arrived there on the Sunday afternoon, and I was taken to the commanding officer’s quarters. He was not there, so I asked to see the acting commanding officer. He turned out to be a lieutenant whose name I do not remember.
I explained to him that I had been arrested the previous evening without any reason, and that I required something to eat before seeing the commanding officer, Major Graham. He immediately instructed a soldier to bring some tinned meat and biscuits for himself, the two soldiers and the prisoner. I thanked him, but said that I did not eat bully beef and klinkers. I explained that I too was an officer, and not one who had commanded Hottentots. He said that I need not eat the food, and that is precisely what I did.
In the meantime Corporal Matterson was doing his best to find the commanding officer, in order to spare me a night in confinement. Eventually, after four hours, Major Graham instructed him to take me to Captain Ridout, which he did immediately.
Captain Ridout was sitting in his office, and as we entered he offered me a chair and asked Corporal Matterson to wait outside. He spoke in a confidential manner: ‘Mr Steyn, I’ll be honest with you, and I expect the same from you.’ He proceeded to tell me that I had been arrested on suspicion of trying to stir up a rebellion in the Van Rhynsdorp district. I immediately explained my situation, after which I was treated somewhat better. He promised to send a telegram to the general, who at that stage was in Beaufort West, and to do his best to have me released as soon as possible. In the meantime, he allowed me to spend the night in a hotel, after I had given him my word not to absent myself.
At ten o’clock the following morning Captain Ridout informed me that he had received instructions to release me, and a few hours later he took me back to Atties in his own cart. I stayed there for two weeks before returning to Heilbron to start work.
[Editor’s Note: We surmise that the ‘situation’ explained to Captain Ridout was that Willie Steyn was at Atties not so much to stir up a rebellion in the Van Rhynsdorp district, but to visit Lettie, the daughter of the owner of the farm Atties, Oom Izak van Zyl. This would explain why Willie was released without much ado. What is not conjecture is that Willie and Lettie later became man and wife.]
Ná die Vrede van Vereeniging
Toe ek by Norvalspont van die trein afklim om iets te ete te kry, ontmoet ek kommandant De Kock van Frankfort by die deur van die restaurant. Dis iemand wat ek van kindsbeen af ken. Van hom hoor ek vir die eerste keer dat my moeder twaalf maande gelede oorlede is, en dat my broers en susters in die konsentrasiekamp op Heilbron is. Dis vir my ’n groot skok, want ek het hartstogtelik na ons ontmoeting uitgesien, en my voorgestel wat ’n besonderse geleentheid dit sal wees.
In Heilbron aangekom, vind ek dat my jonger broers gelukkig werk gevind het, en sodoende in staat was om my moeder taamlik goed te versorg gedurende haar laaste dae. Ek is slegs ’n rukkie in die dorp toe die polisiehoof my laat roep en my meedeel dat hulle ’n ogie op my gaan hou en dat ek in my spoor moet trap in wat ek doen en sê. Dit oortuig my dat daar mense is wat my dophou, maar ek steur my nie daaraan nie. Dis ’n tipe sonder wie ek kan klaarkom.
Heilbron het soveel verander gedurende my afwesigheid dat die lewe hier erger geword het as wat ek kan verduur. Ná ek vir omtrent twaalf dae ter wille van my broers en susters hier gebly het, gaan ek terug Kolonie toe om ’n paar perde daar te gaan haal wat ek by vriende gelaat het. Tot my verbasing vind ek dat die militêre owerhede op hulle beslag gelê het, en op ’n openbare veiling gaan staan en verkoop het. Dit kos my ’n hele klomp geld en tyd in ’n poging om my eiendom terug te kry, maar dis alles tevergeefs. Ek kan enige tyd bewys dat dit my eiendom is, maar onder heersende omstandighede kom daar niks van nie.
Saam met generaal De Wet reis ek hierna Kaapstad toe en bly daar totdat hy en generaals Botha en De la Rey Engeland toe vertrek. Hierna bring ek twee weke in Stellenbosch en Worcester deur, voordat ek die plaas Atties in die Vanrhynsdorp-distrik besoek.
Ek kom die Dinsdagaand hier aan en op die Saterdag wat volg, gaan die hele familie dorp toe om die nagmaalsviering by te woon. ’n Aangenome seun met die naam Izak bly saam met my agter op die plaas. Ná aandete gaan Izak in die buitekamer slaap terwyl ek myself in die huis tuismaak – die oorlog is verby, en waarom sal ons nie rustig slaap nie! Ek het net ingesluimer toe ek ’n slag teen die voordeur van die huis hoor. Ek maak die deur oop en hier staan drie soldate voor my: twee op die stoep en die derde een hou die perde vas. ’n Korporaal vra waar die baas van die huis is. Ek sê vir hom hy is nie tuis nie, en nou wil hy weet wie ek is. Ek antwoord dat ek Steyn heet, waarop hy sê: “Jy is die man na wie ek soek. Ek het ’n lasbrief om jou te arresteer, en die kamer waarin jy woon te deursoek.” Ek sê vir hom dat ek bereid is om saam met hom te gaan, maar ek wil eers die lasbrief sien. Om dit te doen, wil hy ’n kers hê wat ek moet loop haal, en toe ek omdraai om dit te doen, volg die soldaat my. Maar hy is ’n vreemdeling en ek kan hom mos nie in my vriend se huis vertrou nie. Ek vra hom om buite te wag terwyl ek die kers gaan haal. Hy weier egter, en so besluit ek ons gaan liewer na Izak se kamer toe vir die kers. Die korporaal wys my die dokument met die instruksies. Dis deur die bevelvoerende offisier van Beaufort-Wes uitgevaardig en lui: “Korporaal Matterson moet vanaand agtuur met twee manne na Atties gaan, en daar ’n sekere Willie Steyn arresteer wat verlede jaar uit Ceylon ontsnap het. Verder moet daar sorg gedra word dat Steyn nie by sy bagasie kan kom voor dit behoorlik deursoek is nie. Alle dokumente in Steyn se besit moet op beslag gelê word en hy moet onmiddellik na Clanwilliam toe geneem word.”
Dis vir my vreemd wat hier aan die gang is, maar ek het nie ’n keuse nie en sal saam met hulle moet gaan. Ek trek dus aan, wys die korporaal al my dokumente en ná ’n paar minute is ons op pad Clanwilliam toe.
Ons kom op Sondagmiddag hier aan en ek word na die bevelvoerende offisier se kwartiere geneem. Hy is egter nie op kantoor nie, en ek wil weet wie in sy afwesigheid waarneem. Dit blyk een of ander luitenant te wees. Ek verduidelik aan hom dat ek die vorige nag onvriendelik en op ’n baie onbeskofte manier gearresteer is, en dat ek eers iets te ete wil hê voor ek majoor Graham, die bevelvoerende offisier, gaan spreek. Hy gee dadelik ’n soldaat opdrag om die korporaal te voorsien van blikkies vleis en beskuit vir homself, die twee soldate en die prisonier. Ek hoor die opdrag en sê nee dankie daarvoor; ek eet nie “bully beef” en klinkers nie. Ek verduidelik vir hom dat ek ook ’n offisier is, maar nie oor Hottentotte nie. Sy antwoord is dat ek nie die kos hoef te eet nie, en dis presies wat ek dan ook doen.
Intussen doen korporaal Matterson sy bes om die bevelvoerende offisier op te spoor om my sodoende ’n nag agter tralies te spaar. Vier ure later word hy deur majoor Graham gelas om my na kaptein Ridout te neem.
Toe ons by hom aankom, vra die kaptein vir korporaal Matterson om buite te wag, en hy bied my ’n sitplek aan. Op ’n vertroulike manier sê hy vir my: “Meneer Steyn, ek sal openhartig met jou praat en ek verwag dieselfde van jou.” Hy vertel my dat ek gearresteer is omdat ek verdink word dat ek probeer om ’n rebellie op die been te bring in die Vanrhynsdorp se distrik.
Ek verduidelik vir hom my kant van die saak, en ná my ontkenning van die aanklag, word ek dadelik beter behandel. Hy belowe my dat hy aan die generaal op Beaufort-Wes sal telegrafeer en sy bes sal doen om my so gou moontlik op vrye voet te kry. Intussen laat hy my toe om die nag in ’n hotel deur te bring ná ek hom my erewoord gee dat ek nie sonder verlof sal weggaan nie.
Om tienuur Maandagoggend kry ek die nuus van kaptein Ridout dat hy opdrag gekry het om my vry te laat. ’n Paar uur later stuur die kaptein sy eie rytuig om my terug te neem Atties toe. Ná twee weke hier, keer ek terug Heilbron toe om met my werk voort te gaan.
[Redakteur se nota: Ons vermoed dat Willie Steyn se “kant van die saak” aan kaptein Ridout verduidelik het dat hy nie soseer op Atties was om ’n rebellie in die Vanrhynsdorp-distrik aan te hits nie, maar om Lettie, die dogter van die eienaar van die plaas Atties, oom Izak van Zyl, te besoek. Dit sou kon verduidelik waarom Willie sonder veel bohaai vrygelaat is. Wat nie op gissings berus nie, is dat Willie en Lettie later man en vrou geword het.]
