Kuns, Johannesburg en die digter se geborduurde verdigsels
deur Herman Charles Bosman
Romankuns is anders as geskiedenis. Altans, dis hoe ek dink die geskiedkundige dit sou beskou, en sodoende, die onverganklikheid wat in goeie fikse lê, verontagsaam. Want, op stuk van sake, is dit nie die sieldodende feite, wat bekend staan as geskiedkundige waarhede, wat sal oorleef nie. As jy lank genoeg wag, sal jy sien dat die historiese feite – nagegaan en gekontroleer deur die geskiedkundige – uiteindelik van sy erestatusposisie afstand sal moet doen aan die digter se geborduurde leuen.
* * *
Ek glo eerlikwaar, as ’n bron van nuwe kulturele inspirasie aan die wêreld, is dit uit en gedaan met Europa.
Europa het ’n agtergrond van ongeëwenaarde prag. Amper elke dorp en stad van Wes-Europa is deurdrenk met antieke prag en praal, maar wanneer dit kom by die gees van die mense van Wes-Europa, is hierdie glorie se dae getel.
Om hierdie rede is dit heel droewig om kunsskilders in hierdie land teen te kom – en sommige van hulle is nie sonder heelwat skeppende talent nie – wat die kunsies of tegnieke van die hedendaagse Europese kunstenaars slaafs navolg, en daarmee wend hulle, met toenemende verwarring, subjektiewe subtiliteite aan, en dit word ’n plaasvervanger vir ’n eie aard en persoonlikheid. Niemand weet dit beter nie as die Europese kunstenaars hulself. Dat hulle eie natuurlike krag verval, is vir hulle nie juis ’n bron van blydskap nie, dit is net so dat hulle hulself nie daarvan kan weerhou nie.
Daarom is dit betreurenswaardig dat ons eie Suid-Afrikaanse kunstenaars oor die algemeen nie ’n duidelike sin van waardes het wat die saak betref nie. As jy wil kan jy leer om al die Europese tegnieke te bemeester – dit is waarvoor Europa daar is – maar as jou eie gees nie in jou skilderwerk is nie, òf dit nou is omdat jy nie ’n gees van jou eie besit nie, òf omdat jy nie weet hoe om uiting daaraan te gee nie, dan is dit wat jy voortbring niks anders nie as kunsmatige gemors.
Nogtans glo ek dit is slegs ’n verbygaande fase. Suid-Afrikaanse kunstenaars probeer nie om met Europa op hulle eie terrein kragte te meet nie, wat op sigself ’n saak van onmoontlikheid sou wees, hulle probeer werklik om Europa op sy eie terrein na te boots. Dit is pure gekheid.
Maar die stadium sal verbygaan. Op die ou end, so glo ek, sal Suid-Afrika – met Johannesburg as sy kulturele middelpunt – homself bevind in ’n era van geïnspireerde skepping, wat voortspruit uit die passie van liefde vir die land. Dan sal ons kuns lewer wat die ware hoogtes van grootsheid bereik – want die klanke wat dit voortbring, is eg – en die skoonheid sal voortleef, want dit is ons eie.
Ons het hier alles wat nodig is. Wat reeds in die Afrikaanse letterkunde bereik is, hou veel in wat goed is vir die toekoms. Amerika het Edgar Allen Poe en Mark Twain voortgebring, twee grootse literêre persone wie se ware invloed eers deesdae gevoel word.
Maar Afrika het nog nie van homself laat hoor nie.
* * *
Ek glo dit is slegs moontlik om die ware Johannesburg te sien, as ons dit beskou as ’n plek van misterie en romantiek – ’n stad gehul in ’n newel. Is daar nog ’n stad jonger as sestig waarvan die oorsprong van sy naam alreeds verlore in die skadu’s van Vader Tyd is?
Mense wat teenwoordig was toe Johannesburg sy naam gekry het, sê dat die dorp die tweede doopnaam van president Kruger gekry het. Ander persone van gelykstaande gesag meen weer dat dit vernoem is na Johan Rissik. Nog kandidate – en in elke geval berus hulle voorstelling op hoogs bevoegde gesag – sluit in Christiaan Johannes Joubert, veldkornet Johannes Meyer, Johannes Lindeque en Willem Gerhardus Christoffel Pelser (laasgenoemde heel moontlik omdat dit gelyk het of dit die enigste stel name was wat nie ’n Johannes bevat het nie).
Daar is ten minste ’n dosyn ander aanspraakmakers. En jy behoort glad nie te huiwer om enigeen van hulle te ondersteun nie. In elke geval is die bewyse onweerlegbaar.
Vandag is Johannesburg met sy wolkekrabbers ’n roemryke stad. Hierdie hoë geboue van beton en staal sou oral besonder indrukwekkend lyk, wat nog te meer om sommer so in die middel van die veld neergeplak te wees. Maar ons dra nog een of twee tekens van ons oorsprong as ’n mynkamp.
Neem byvoorbeeld die openbare biblioteek.
[Circa 1940]
A tall glass of iced beer and previous drouth
by Deneys Reitz
Early in 1925 I went on a business trip into German South West, the territory we had invaded and captured in 1915.
It is a large and barren country. It stretches from the Orange River in the south to the Cunene, eight hundred or a thousand miles to the north, and from west to east it lies between the Atlantic Ocean and the Kalahari Desert, a width of four hundred miles.
I travelled first of all by rail to Windhoek, the capital, where I discussed various matters with the officials at the Tinten Palast (government buildings), and then I returned down the line to Rehoboth to report on an alleged gold strike.
I had been here nine years before under different circumstances. Some companions and I had been following in the wake of the retreating German troops during the 1915 campaign. We had clung to the railway track hoping to find water at the stations and the sidings, but everywhere they had dynamited the wells and boreholes and tanks.
By the afternoon of the second day we were in a serious plight. Our flasks were empty. We had come too far to return, for we would have died of thirst before we could reach the nearest water to the rear, and ahead of us almost certainly we would find none, so thorough was the work of demolition we had encountered.
We stumbled along in the heat, our tongues parched and swollen, and the knowledge that the prospect of water was remote increased our sufferings.
Towards evening, approaching the limit of endurance, we came upon a railway engine lying in a dry riverbed where the Germans had wrecked it; and in a corner of the boiler we found a few gallons of water providentially unspilt. This saved our lives and, continuing forward, we came to Rehoboth, where next morning we discovered more water in a little engine that had been overlooked in a shed.
Now I sat on the hotel stoep with a tall glass of iced beer in front of me, remembering my previous drouth.
’n Lang glas yskoue bier en die groot droogte van voorheen
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Aan die begin van 1925 het ek Duits-Suidwes-Afrika om sakeredes besoek. Dit is die grondgebied wat ons in 1915 binnegeval en oorgeneem het.
Dis ’n groot en dorre land. Dit strek van die Oranjerivier in die suide tot by die Kunene-rivier, agthonderd of ’n duisend myl na die noorde, en van die weste na die ooste lê dit tussen die Atlantiese oseaan en die Kalahari-woestyn, vierhonderd myl breed.
Ek moes eers met die trein Windhoek toe ry. Dis die hoofstad, waar ek verskeie sake met die amptenare by die Tinten Palast (regeringsgeboue) bespreek het, en toe het ek teruggery Rehoboth toe om ’n beweerde goudontdekking te ondersoek.
Nege jaar tevore was ek hier onder omstandighede wat heel anders was. Gedurende die 1915 veldtog was ek en ’n groep makkers warm op die hakke van die terugvallende Duitse troepe. Ons het naby die spoorlyn gehou met die hoop dat ons water by die stasies en sylyne kon opspoor, maar die putte, boorgate en tenks is alles deur hulle met dinamiet verwoes.
Teen die middag van die tweede dag was ons in ’n benarde situasie. Ons waterbottels was leeg, en ons het reeds te ver gevorder om om te draai. Ons sou van die dors omkom voor ons die naaste water kon bereik, en vorentoe sou ons verseker niks kry nie, so deeglik was die vernietigingswerk wat ons teengekom het.
In die hitte het ons voortgestrompel met droë en opgeswelde tonge. Die wete dat die vooruitsig op water heel gering was, het ons lyding vererger.
Teen die aand toe ons so te sê geen uithoudingsvermoë oorgehad het nie, het ons op die wrak van ’n stoomlokomotief in ’n rivierbedding, waar die Duitsers dit verwoes het, afgekom. Dit was ’n bestiering dat ons in die hoek van die stoomketel ’n paar gallon ongestorte water gevind het. Dit het ons lewens gered, en ons kon aangaan tot by Rehoboth waar ons die volgende oggend nog water in ’n kleiner stoomlokomotief, wat in ’n loods misgekyk is, ontdek het.
Nou het ek hier met ’n lang glas yskoue bier op die hotelstoep gesit, terwyl ek teruggedink het aan die groot droogte van voorheen op daardie plek.
Aandete op die ope veld
Uit Polfyntjies vir die proe
deur Dr. C. Louis Leiplodt
In die jagterskamplewe is sop een van die gewildste geregte wat saam om die kampvuur opgeslurp word. Nêrens het ek beter kampsop geproe as in die laeveld op ’n bosveldkamp waar die jagters hul werk goed verstaan nie.
Sulke kampsop is eintlik iets meer as gewone sop.
Carême, een van die grootste deskundiges in die geskiedenis van die kookkuns, beweer – en ek dink hy het heeltemal gelyk – dat sop slegs as ’n voorafgaande prikkel vir ’n maaltyd moet gebruik word. Dus behoort dit volgens hom te bestaan as ’n dun, liefs helder, oplossing van die groente- of vleissappe waaruit dit gekook word. Vleis-ekstrak het ’n prikkelende werking op die slymvlies van die maag, net soos ’n kelkie goeie sjerrie. Dit bevorder die eetlus en ook die spysvertering, al het dit op sigself geen groot voedingswaarde nie. Jy kan voedingswaarde daaraan gee deur dit te meng met meel, melk, wyn of enigiets anders wat voedingswaarde het, maar ’n oplossing van vleis- of groente-ekstrak is nie eintlik voedsel nie. En as dit met kos aangevul word, soos in dik sopsoorte, dan word dit ’n gereg wat nie slegs as ’n stimulerende voorbereiding vir die maaltyd moet dien nie, maar as ’n gedeelte van die maaltyd self wat dan gebruik word net so veel vir sy koswaarde as vir sy smaaklikheid.
Hierdie beskouing van sop word nie gedeel deur die Chinese kokke nie, wat soms ’n voedsame sopsoort nie voor die ander geregte nie, maar tussenin of daarna bedien. En hulle sou saamstem met my dat ’n jagterskampsop dan ook die geskikste is vir ’n aandete op die ope veld.
So ’n sop kook stadig maar gedurig die hele liewe lange dag. Vroeg in die môre word die groot ysterpot gevul met water. Daarin kom net watter soort groente daar beskikbaar is, gewoonlik aartappels, uie, droë boontjies, lensies of ertjies, en wat daar van die jagtersbuit oorbly in die gedaante van bene, met nog ’n goeie porsie wildvleis daaraan. Sout en peper kom vroegtydig by; ander spesery is daar gewoonlik nie voorhandig nie, ofskoon iemand wat goed bekend is met die boswêreld die kampsop nog baie geuriger kan maak deur byvoeging van sommige van die blare en kruie wat gewoonlik in die onmiddelike omtrek van die kampeerplek ingesamel kan word. Daar groei ook ’n paar wortels wat kan meedoen.
Die sop kook stadig en word van tyd tot tyd omgeroer met ’n lepel of ’n skoon stuk doringhout. ’n Beskaafde kok sal ook probeer om die skuim en veral die vet wat bo swem, af te neem, maar dit word volgens my ondervinding nooit gedoen nie, en juis daarom is die resultaat, as jy dit in die aand eet, so besonder kragtig en smaaklik.
Dit is ’n dik, brei-agtige sop, wat bedien word met die murgbene en die vleis saam, en dit is ’n maaltyd op sigself. Na ’n kommetjie daarvan is dit skaars nodig om die gebraaide wildvleis, wat gewoonlik daarop volg, aan te raak, want dit is so voedsaam dat niks anders nodig is nie as die gebruiklike “aposteltjie” met die koffie en daarna jou pyp.
5 April 1946
Dining on the Open Veld
From Leipoldt's Cellar & Kitchen
by C Louis Leipoldt
While out hunting, soup is one of the most popular dishes consumed by the light of the campfire; and nowhere have I tasted better camp soup than in the Lowveld during a bushveld camp where the hunters really knew what they were doing.
Camp soup is so much more than just a normal soup.
Carême, one of the great experts in the history of cooking, maintains – and I think he is right about this – that soup should only be used as an appetiser. According to him it should therefore be a thin, preferably clear solution of cooked vegetable or meat juices. Meat extract has a stimulating effect on the mucous membrane of the stomach, much the same as a glass of good sherry. It therefore improves both the appetite and the digestion, even though in itself it has no great nutritional value. You can give it nutritional value by adding flour, milk, wine or anything else nutritional, but a solution of meat or vegetable extract is not really what you’d call food. When food is added, as in a thick soup, what you have is more than an appetising prelude to the meal – you have a dish that is part of the meal itself. Then it is used as much for its food value as for its taste.
Carême’s attitude to soup is not shared by the Chinese cooks, who sometimes serve a nutritious soup between dishes or after another dish, but never to start with. They would certainly agree with me that when out hunting, camp soup is the best form of dining on the open veld.
Such a soup is cooked slowly, all day long.
Early in the morning a large iron pot is filled with water. Into this is put whatever vegetables are available, usually potatoes, onions, dry beans, lentils or peas, and whatever remains of the hunters’ spoils in the form of bones with a fair amount of venison still on them. Salt and pepper are added at an early stage – other spices are usually not at hand, although someone familiar with the local bushveld may be able to enhance the flavour by adding leaves and herbs from the immediate vicinity. Invariably one also finds some local root vegetable that can be added.
The soup is cooked slowly, and stirred from time to time with a spoon or a clean piece of thorn-tree. A civilised cook will scoop off the foam and especially the fat that may be found floating on top, although in my experience this is never done – and it is precisely for this reason that the soup is so hearty and tasty later that night. It is then a thick, doughy soup, served with the marrow-bones and the meat, as a meal in itself.
A bowl or two of such a soup makes the braaivleis that invariably follows somewhat excessive. The truth is that the soup in itself is so nourishing that all you really need thereafter is an aposteltjie with your coffee, followed by a quiet and contemplative pipe.
5 April 1946
The Spirit of the Mountain
[Extract from a speech by Jan Smuts when he unveiled the Mountain Club War Memorial on the summit of Table Mountain in 1923]
In Loving Memory of Jannie Graaff
Die Gees van die Berg
[Uittreksel uit 'n toespraak wat deur Jan Smuts gemaak is toe hy in 1923 die Bergklub se Oorlogsgedenkteken op die kruin van Tafelberg onthul het]
In liefdevolle herinnering aan Jannie Graaff
Die Berg spreek nie alleenlik van ewige grootsheid nie. Vir ons het dit aansienlike historiese en geestelike betekenis. Dit staan soos ’n Leer van die Lewe. Nee, eintlik meer as dit, staan dit as die groot leer van die Siel en op ’n manier die bron van aanbidding. Vandaar het die Wet gekom, vandaar het die Bergpredikasie gekom. Ons kan werklik sê die hoogste godsdiens is die Godsdiens van die Berg.
Wat is daardie Godsdiens? Wanneer ons die kruin van die berg bereik, laat ons al die swaarhede daar onder, daardie dinge wat swaar weeg op liggaam en siel. Daarbo ervaar ons ’n nuwe vryheid, groot uitbundigheid, ’n verheerliking van die liggaam so groot soos ons verheerliking van die siel, omdat ons al ons gevoelens van donkerte en vermoeidheid ver onder gelaat het. Ons ervaar vreugde.
Die Godsdiens van die Berg is in werklikheid die godsdiens van vreugde, die siel se bevryding van die dinge wat dit afrem, wat dit vul met ’n gevoel van moegheid, verdriet en verlies.
Die godsdiens van vreugde erken die Vryheid van die siel, die noue verwantskap tussen die siel en die groot skeppende gees, en die oorheersing hiervan oor rede. Net soos die liggaam die swaar gewig en donkerte van die see oorwin het, so moet die siel ook verlos word van alle sin van moegheid, swakheid en vermoeidheid wat onstaan uit die kommer en wroeging van ons daaglikse bestaan.
